اعتیاد یک بیماری فردی نیست، بلکه یک بیماری خانوادگی است. وقتی یک نفر در خانواده درگیر اعتیاد می‌شود، کل سیستم خانواده دچار اختلال شده و اعضای آن برای بقا و سازگاری با شرایط پرتنش موجود، ناخودآگاه نقش‌هایی را می‌پذیرند که اغلب ناسالم هستند. ما در این مطلب می خواهیم به نقش افراد در خانواده‌های درگیر اعتیاد بپردازیم. خانواده‌هایی که با سوءمصرف مواد دست‌وپنجه نرم می‌کنند، ناگزیر به یک سیستم ناکارآمد تبدیل می‌شوند. در این سیستم، اعضا برای مقابله با استرس، شرم و ترس، نقاب‌هایی به چهره می‌زنند. شناخت این نقش‌ها اولین گام برای شکستن چرخه معیوب اعتیاد است.

5 نقش شایع در خانواده‌های درگیر اعتیاد:

1 :  نقش قهرمان  (The Hero)

این فرد معمولاً فرزند ارشد یا همسر کمال‌گرا است.

• رفتار:  آنها تلاش می‌کنند با موفقیت‌های تحصیلی، شغلی یا اجتماعی، «آبروی خانواده» را حفظ کنند.
• هدف پنهان:  پوشاندن احساس شرم خانواده و القای این حس که “همه چیز مرتب است”.
• آسیب:  این افراد در درون احساس خلأ و فشار شدید می‌کنند، اما در ظاهر خود را قوی نشان می‌دهند.

2 : نقش سپر بلا  (The Scapegoat)

این فرد دقیقا برعکس «قهرمان» عمل می‌کند و اغلب به عنوان «عضو دردسرساز» شناخته می‌شود.

• رفتار:  با ایجاد مشکلات رفتاری، پرخاشگری یا حتی اعتیادِ خود، توجه‌ها را به سمت خود جلب می‌کند.
• هدف پنهان:  منحرف کردن نگاه‌ها از مشکل اصلی (فرد مصرف‌کننده) به سمت خود.
• آسیب:  آنها همیشه سرزنش می‌شوند و احساس طردشدگی و تنهایی عمیقی دارند.

3 : نقش کمدین یا نمک‌ریز  (The Mascot)

معمولاً جوان‌ترین عضو خانواده است.

• رفتار:  وقتی تنش در خانه بالا می‌گیرد، با شوخی، خنده و مسخره‌بازی سعی می‌کند فضا را تلطیف کند.
• هدف پنهان:  کاهش درد و استرس لحظه‌ای خانواده با استفاده از طنز.
• آسیب:  آنها یاد می‌گیرند که احساسات واقعی خود را پنهان کنند و همیشه نقاب خنده بر چهره داشته باشند.

4 :  نقش کودک گمشده (The Lost Child)

این عضو خانواده، استراتژی «ناپدید شدن» را انتخاب می‌کند.

• رفتار: منزوی، ساکت و گوشه‌گیر است. سعی می‌کند هیچ دردسری درست نکند و دیده نشود.
• هدف پنهان: جلوگیری از ایجاد تنش بیشتر؛ آنها باور دارند که “اگر من چیزی نخواهم، باری روی دوش کسی نیستم”.
• آسیب: نیازهای عاطفی آنها کاملاً نادیده گرفته می‌شود و در بزرگسالی در برقراری ارتباط مشکل جدی دارند.

5 : نقش تسهیل‌کننده یا حمایت‌گر ناسالم (The Enabler)

این مهم‌ترین و شایع‌ترین نقش است که معمولاً توسط مادر، پدر یا همسر ایفا می‌شود.

• رفتار:  مدام خرابکاری‌های فرد مصرف‌کننده را درست می‌کند، بدهی‌هایش را می‌دهد و برای غیبت‌هایش بهانه می‌تراشد.
• هدف پنهان:  جلوگیری از فروپاشی خانواده و محافظت از فرد معتاد در برابر عواقب کارش.
• آسیب:  با این کار، ناخواسته اجازه می‌دهند بیماری اعتیاد پیشرفت کند، زیرا فرد مصرف‌کننده هرگز با واقعیت و دردِ مصرف خود روبرو نمی‌شود.

چگونه از این نقش‌های ناسالم خارج شویم؟

خروج از این نقش‌ها نیازمند آموزش و آگاهی است. خانواده‌ها باید بدانند که هدف درمان، فقط قطع مصرف مواد نیست، بلکه بازگرداندن سلامت به کل سیستم خانواده است.

راهکارهای کلیدی:

1. پایان دادن به هموابستگی:  اعضای خانواده باید یاد بگیرند که مسئول بیماری فرد مصرف کننده نیستند و نمی‌توانند او را “کنترل” یا “درمان” کنند.
2. تعیین مرزهای سالم : نه گفتن به درخواست‌های غیرمنطقی فرد مصرف‌کننده و اجازه دادن به او برای روبرو شدن با پیامد رفتارهایش.
3. شرکت در گروه‌های حمایتی: حضور در جلسات مشاوره خانواده یا گروه‌هایی مانند جمعیت ققنوس برای بازیافتن هویت مستقل خود.

جمع‌بندی؛ برداشتن نقاب‌ها برای رسیدن به سلامت

اعتیاد تنها جسم فرد مصرف‌کننده را هدف نمی‌گیرد، بلکه روح و روان خانواده را نیز به گروگان می‌گیرد. همان‌طور که خواندیم، مکانیسم‌های دفاعی ناخودآگاهی هستند که اعضای خانواده برای بقا در طوفان اعتیاد به کار می‌برند. اما حقیقت تلخ این است که این نقاب‌ها، اگرچه در کوتاه‌مدت درد را کاهش می‌دهند، اما در بلندمدت باعث تداوم چرخه اعتیاد و فرسودگی روانی اعضای خانواده می‌شوند. اما خبر خوب این است که این نقش‌ها سرنوشت قطعی شما نیستند. با آگاهی، آموزش و دریافت مشاوره‌های تخصصی، می‌توان این الگوهای رفتاری را تغییر داد. هدف نهایی درمان خانواده این است که هر عضو، فارغ از وضعیت مصرف‌کننده، هویت مستقل و ارزشمند خود را بازیابد.