الکل (اتانول): نگاهی عمیق‌تر به یک تضعیف‌کننده عصبی

الکل (اتانول یا اتیل الکل با فرمول شیمیایی C2H5OH) یک ماده روانگردان و تضعیف‌کننده قوی سیستم عصبی مرکزی (CNS) است که از طریق تخمیر قندها توسط مخمرها تولید می‌شود. برخلاف بسیاری از مواد، الکل نیازی به هضم ندارد و به سرعت از معده و روده کوچک وارد جریان خون می‌شود و مستقیماً به مغز می‌رسد.

مکانیسم اثر بر مغز و حالات مصرف

الکل به دلیل ساختار شیمیایی خود، به راحتی از سد خونی-مغزی عبور کرده و مستقیماً بر روی نوروترانسمیترهای (انتقال‌دهنده‌های عصبی) مغز تأثیر می‌گذارد:

1. تقویت سیستم گابا (GABA):
   • GABA مهم‌ترین انتقال‌دهنده عصبی مهارکننده در مغز است. الکل با اتصال به گیرنده‌های GABA، فعالیت این سیستم را افزایش می‌دهد.
   • نتیجه: این تقویت باعث کاهش فعالیت‌های عصبی، ایجاد احساس آرامش، کاهش اضطراب و سستی شده و عملاً مغز را “کند” می‌کند. این همان دلیل احساس سرخوشی و کاهش مهارها در ابتدای مصرف است.
2. مهار سیستم گلوتامات (Glutamate):
   • گلوتامات مهم‌ترین انتقال‌دهنده عصبی تحریک‌کننده در مغز است که مسئول یادگیری، حافظه و هوشیاری است. الکل فعالیت این سیستم را مختل می‌کند.
   • نتیجه: این مهار منجر به اختلال در حافظه (سیاه‌رفتگی)، کاهش سرعت واکنش، ناهماهنگی حرکات و ضعف در قضاوت می‌شود.

نتیجه نهایی: الکل با بهم ریختن تعادل بین سیستم‌های تحریکی و مهاری، باعث مستی می‌شود که طیف وسیعی از حالات از سرخوشی تا بیهوشی و کما را در بر می‌گیرد.

الکلیسم (اختلال مصرف الکل): فرایند وابستگی

الکلیسم یا اختلال مصرف الکل (AUD) یک بیماری مزمن و عودکننده است که با ناتوانی در کنترل مصرف الکل، درگیری ذهنی مداوم با آن و ادامه مصرف با وجود آسیب‌های جدی جسمی و روانی مشخص می‌شود.

مراحل اصلی ایجاد وابستگی:

1. افزایش تحمل (Tolerance): با مصرف مکرر، بدن برای رسیدن به همان سطح اولیه از سرخوشی یا اثر مورد نظر، به مقدار بیشتری الکل نیاز پیدا می‌کند. این نشان می‌دهد که مغز شروع به تطبیق با حضور مداوم الکل کرده است.
2. وابستگی فیزیکی (Physical Dependence): بدن و مغز برای عملکرد “عادی” به حضور الکل عادت می‌کنند. در صورت قطع مصرف یا کاهش ناگهانی، سندرم ترک بروز می‌کند.
   • علائم ترک: اضطراب شدید، لرزش، تعریق، تهوع، بی‌خوابی، تشنج و در موارد شدید، هذیان‌های بصری و شنوایی (دلیریوم ترمنس – DTs) که می‌تواند کشنده باشد.
3. وسوسه و از دست دادن کنترل (Craving and Loss of Control): میل شدید و غیرقابل کنترل به مصرف الکل (وسوسه) ایجاد می‌شود. فرد قادر نیست میزان مصرف خود را محدود کند، حتی اگر بخواهد مصرف را کاهش دهد یا کنار بگذارد.

عوارض بلندمدت و سیستمیک الکل

الکل به دلیل اینکه در تمام سلول‌ها و اندام‌ها پخش می‌شود، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد:

• آسیب‌های گوارشی و کبدی (مرحله نهایی): الکل به کبد فشار می‌آورد تا آنزیم‌های تجزیه‌کننده الکل را تولید کند. مصرف مزمن باعث تجمع چربی (کبد چرب)، التهاب (هپاتیت الکلی) و در نهایت سیروز کبدی می‌شود که عملکرد کبد را کاملاً مختل می‌کند. همچنین می‌تواند باعث آسیب به پوشش معده و مری شود.
• عوارض قلبی-عروقی: مصرف زیاد الکل با کاردیومیوپاتی الکلی (ضعف و اتساع عضله قلب)، فشار خون بالا و افزایش خطر سکته ارتباط مستقیم دارد.
• نقص تغذیه‌ای: افراد الکلی اغلب دچار سوء تغذیه می‌شوند، زیرا الکل جلوی جذب ویتامین‌های ضروری، به ویژه ویتامین‌های گروه B (تیامین) را می‌گیرد. کمبود تیامین می‌تواند منجر به یک اختلال شدید مغزی به نام سندرم ورنیکه-کورساکف شود که با زوال عقل و مشکلات شدید حافظه همراه است.
• خطر سرطان: اتانول در بدن به استالدئید (ماده‌ای بسیار سمی و سرطان‌زا) تبدیل می‌شود که به DNA سلول‌ها آسیب می‌زند و خطر ابتلا به سرطان‌های دهان، گلو، سینه، مری و کبد را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهد.